A poem for my twin daughters on Shakespeare’s birthday 2014

Two tin pots that boil at their brims

Flare up, free in a confluence of careful

Genetic coincidence.

The X and Y do not ask why

This attraction lies in magnets

Made from the same

Mortal magma. Nor will I ever.

Or two quarks perhaps, two

Parts caught in one

Quartz incredibly crystallized.

Unbreakable fizzing fission,

Fusion unmeldable,

A star sat in a star, a sun

Within a sun and one

Shall the other swallow up,

As primroses pop out in green

Grass in purple spring.

Sing, sing, sing a verse and a verse,

Then a chorus sweet divine harmony.

My honeyed loves, my peace, my doves of life,

My wife and me know our melodies’ refrain,

So, so, so lucky, we can smile

And sing again and again.

So son me no sons oh Lord,

For they would be out shone

Outdone divine,

By my twin daughters.

Cwm Chwefru

I left Huet at Llanfihangel

Brynpabuan, under the fronded

red frown of Allt y Clych,

newly risen and cold

in autumn mist,

and followed the lonely, lovely

screech of the hawk, down

to Crossroads and to Chwefru

to meet Price

and Jones

for a walk.

Below us, a flowing fossil,

silurian silver, the river

rushed to leave the cwm

as we breathed in sweet,

sweating mountains

and walked on.

Arguing like dogs we passed by

green-skinned telegraph

poles turned native by darkness

and dampness, past the holy quarry,

past the black oily remains of a

lamb. Past. Limp

plastic wires wound

down the lane, hanged

like lies between each

pole carrying last

century’s civilisation

to the coupé couples

in the holiday.com cottages

further down the rainsoaked cwm.

(Those ones from off, who come

to get away from it all

but who, free in their excruciating exile,

are always forced, eventually

to bring hell with them anyway)

And below, the rock snake,

the cambrian carver, the river

rushed to leave the cwm as we 

three swapped our aunties and uncles,

second cousins and third cousins,

our lovers and wives

and walked on.

Grey squirrels, leaping like lizards,

infested and abused the branches

above our heads; bold brazen Yankee rats,

with miles better PR than the Wicked Welsh

Weasels who hide in the heart

of the glyn’s dour slopes.

On a crag, on Craig Chwefru,  we glimpsed

a rogue, a robber, a runaway

pursued by a dandy with no nose, who

implored the fleet footed fugitive to

“…flee! In English! For Christ’s sake flee!”

Before they both became a single silhouette,

And disappeared over the jutting

sheep’s jaw of a rock, still shouting

about Buffalo Bill and

the Builth Sioux Butcherers.

And below, the amniotic poison,

the sparkling mercury, the river

rushed to leave the cwm as we

three shared stories of lost and stolen

words and cursed and cursed and cursed

and walked on.

We walked on and then I stopped and noted in my book,

“There are no wild animals in Wales”.

“And soon, no wild places”, added Price

“Nor wild men, nor wild women”, said Jones

“Consider me!” suddenly she sang;

the Robin Goch, and we turned like Dafydd Gam

to see her song, hanging bloody on a broken bough,

rebel-red and fierce like a wound.

“Why aren’t I the symbol of Wales?”

We three tied our tongues together and

took our answers from the air,

We are an ancient idea,

an imagined verse. Our myths

exile all words. We have

no need for such

a common song.

Yet she sang, sang, sang.

Still she sang so sweetly it

Broke our stupid hearts.

And below, ancient ancestral,

out of time, the Chwefru,

our feral master,

our heathen sage,

rushed over the rocks

into the next ice age.

Time Was

We were sitting with others

In the gardens of a small mansion house,

In the open air of some foreign café bar,

In the sun of Greece, Italy or a good British summer,

In anticipation,

In our future.

As I looked out over

The huge flat green expanse of Normandy lawn,

The childhood fields of Doldowlod,

The approach to a ranch in Texas,

The sky became violent,

black above us threatening the day,

fork lightening malfunctioned and

mowed down the lawn towards us.

A twister threatening the ranch.

The safest place is out there, I said to you.

Smelling the rain,

Breathing the wind,

Catching the lightning!

You were already making for the inside,

The old museum,

The art gallery,

The ambassador’s party.

With the others, hiding from the rain.

Your thin dress damp around your thighs.

As I carried your drink in for you

Through the French window,

Through the stable door,

Through the café entrance

I stopped

  for a second

To kiss the rain.

2001

December Sonnet

We blinked and were on the moon. God knows why.

Hills were no longer high enough perhaps.

New mountains grew greater in our white minds,

Filled our curious gaze and left no gaps

For modesty – left to crawl as did slaves.

Pain paved heaven and earth for kings and queens,

Then stars surrendered, bowed down, as we craved

Criminal, cranial infinity.

Then came the black stuff to finish us off;

Crude dreams, soon acrid, killed alternatives.

Bernays built empires for the better off

With lies, still loved, that changed the way we live.

Now, for one more dream is all we can ask,

To rescue man from man – our greatest task?

2012

Morloi

Daeth Y Gaeaf Mawr, a gwisgodd y tywydd yn glown â’i esgidiau llwyd, lletchwith yn dansang drwy strydoedd Aberdamp, a glawio’n ddibaid ers dwy fis, ers tair mis, ers pedair mis gan foddi bob enaid o dan fensicus cas. Ac anghofiwyd gan bawb erbyn hyn, dyma’r amser y daeth y morloi mawr cochion i rwstio ar doeon llech y dref. Daethon nhw fel hen atgofion wedi’i herthylu uwch ein pennau, fel miloedd o addunedau wedi’i torri erbyn yr ail ddiwrnod o phob blwyddyn newydd. Eisteddent yn fud o fore tan nos a dweud yn ddieiriau y byddant yn byw yno yn hir ar ôl i drigolion Aberdamp gladdu ei gilydd. Addurnent y dref fel tafodau tew chwilfrydig a flasai pob munud a wastraffwyd islaw’r llech ansad. Pam morloi? Ni fentrai neb ateb gwestiwn mor astrus. 
Ar doeon tamp Aberdamp, llithro wnaethai sawl morlo mawr coch ar y llech llwyd slic, gan floeddio, poeri a pheswch rhaeadr o floneg ar ei ffordd i lawr i lanio ar ben yr hen bobl tlawd islaw. Gallai dirgelwch disgyrchiant a más morlo mawr ladd yr hen a’r araf a’r twp - mor hawdd â glaw yn gwlychu afon a daeth angau yn ffordd o fyw y gaeaf hwnnw a daeth gwadu yn ffordd o fod.
Erbyn y gwanwyn roedd hi’n glawio morloi. Roedd crwydro mas o’ch tai fel chwarae’r loteri, ond gyda mwy o siawns fyth o golli a llawer mwy byth o golli’ch bywyd. Doedd neb yn gwybod o ble daeth y morloi mawr cochion na pham roedden nhw wedi dewis ymgartrefu ar doeau’r dref yn lle aros ar y traeth gerllaw. Doedd neb yn gwybod sut y llwyddon nhw gyrraedd y toeau gan nad oedd adennydd na fforclifft gyda nhw. Doedd neb eisiau gwybod. Roedd bywyd yn ddigon anodd heb feddwl am y fath beth nad oedd synnwyr cyffredin yn gallu cael gafael ynddi. 

Carfan fach o bobl a fynnai mai nhw a ragwelasai hyn oll flynyddoedd yn ôl. Carfan fach arall o bobl a fynnai mai nhw a rybuddiodd pawb o’r perygl o adael anifeiliaid eraill rwstio ar doeau dynion. Ar ôl croesawu’r adar, medden nhw, roedd disgwyl morloi cochion yn anochel. Ond sibrwd wnaeth y rhai hyn wrth gymharu â gwaedd y garfan fechan a fynnai’n uchel ac yn groch nad oedd y morloi yn bodoli o gwbl a mai twyll a rhith oedd y nonsens morloi hyn i gyd. Roedd y fath beth â morloi yn byw ar doeau yn gelwydd amlwg na ddylai neb call gredu pe bai’n byw yn gant oed. Dyna oedd craidd maniffesto Maniffesto – mudiad y rhai nad oedd yn credu eu llygaid, na chredu pobl eraill, na chredu mewn dim byd ond gwadu’r gwir; bod morloi cochion yn rwstio ar doeon llech y dref ac yn llithro i lawr a lladd ei thrigolion. 

Mrs Modlen Slafignoma oedd un o’r rhai cyntaf i farw; ar ei ffordd i gasglu ei phensiwn o’r hen swyddfa’r bost oedd bellach yn siop a werthai crisialau, dalwyr breuddwydion a crap o bob siap. Ar ei ffordd oedd hi i brynu sexy stockings i hudo’i gwr oedd wedi hen farw ac yn ei fedd ers ugain mlynedd. Ar ei ffordd yn y glaw mân oedd hi, gan wrgnach ar ei gŵr am beidio golchi’r llestri y bore hwnnw. Dyna pan laniodd lwmpyn mawr o forlo fenyw, o’r enw Bien-ffw, ar ei phen a’i lladd hi yn y fan a’r lle. Llithro ar y llech llwyd slic uwchben wnaethai Bien-ffw, a phob chwarae teg iddi, bloeddio rhybudd uchel i’r wlad i gyd wrth blymio tuag at y palmant. Rhybudd mor uchel nad oedd modd i neb ar dir byw i’w hanwybyddu. Ond roedd Modlen yn ymgorfforiad o’r ddadl ein bod ni i gyd yn marw o funud gyntaf ein geni; roedd hi wedi bod yn hen wraig ers gadael yr ysgol yn un ar bymtheg ac yn fyddar ers hanner canrif. Yn ei gwedd a’i harfer roedd hi’n hen ers talwm. Time capsule o ddynes oedd Modlen nad oedd neb wedi cofio ei hagor.  Roedd cof Modlen yn llawn chwedlau coll y chwedegau nad oedd yn sôn am haf y cariad, hawliau sifil na gwrthryfel ffeministaidd. Darllenai Mills and Boon a gwyliai ddim byd ond rhaglenni’r BBC heb yr isdeitlau. Roedd hi’n prynu UK Knitting Magazine bob mis a byth wedi cyffwrdd â ffôn symudol. Glaniodd Bien-ffw ar gefn Modlen gan chwalu ei fertebra seithgwaith yn syth cyn malu ei phenglog fregus ar gerrig y stryd jyst tu allan i Asiantwyr Tai Machen & Tosh. Dyna lanast.
Wrth glywed y sŵn, brysiasai Mr Machen a Mr Tosh, oedd yn digwydd bod yn ffans mawr o CSI Aberystwyth, allan i archwilio’r lle roedden nhw’n glanhau mor dwt bob bore cyn agor eu siop. Gwelon nhw olygfa ffilm arswyd o’r radd isaf. Doedd dim modd dweud beth roedd yn garthen a beth roedd yn gnawd. Chwydodd Mr Tosh yn y fan a’r lle wrth i Bien-ffw, oedd yn fyw ac yn iach, garlamu i ffwrdd i lawr i London Lane er mwyn dychwelyd i’w chynefin a gweddil y morloi ar lech llwyd slic toeon tamp Aberdamp.
O fewn funudau, fe ffrwydrodd bomiau moc-sioc gan y rhai clyfr-syfrdan ar Ffesbwc a difa pawb yn y dre.

Ond ro’n ni i gyd yn lwcus, gallai mwy wedi marw, ond bendith o’dd hi t’wel, bendith mowr i Modlen, o’t ti’n nabod hi? Naddo ro’dd hi’n hen iawn t’wel, a ddim yn iawn yn ei phwyll, she’d lost her marbles, ers colli ei gwr hi? Mae’n debyg, hedd ar ei llwch hi, ro’dd hi mor fregus a thenau, ‘rhen wrach, ‘dw i’n siwr o’dd hi’n unig iawn, do’dd ‘run ffrind ‘da hi, sai’n credu ro’dd hi’n fenyw anhapus iawn er ‘yn, ro’dd hi wedi byw bywyd llawn a llon, o’dd teulu gyda hi? Gellid prynu marbles ar marbles.com, pam? Ti wedi colli rhai ti? Wes wes, rodd mab ‘da hi byw yn Llunden, gweitho mewn banc teithio’r byd mewn awyren wedi’i ladd mewn damwen sgïo yn Tanzania, dyna dr’eni, o’s rhywun wedi dwêd wrtho? Ma’ fe wedi marw ychan! Wedi marw? ‘Na dr’eni, sgïo yn Tanzania wedest ti? Dewch ar wyliau i Tanzania! Sgïo gorau’r cyfandir! Wel, pwy fysa’n meddwl? Bendith iddo fe hefyd mae’n debyg, do’s dim becso amdani bellach, sut ma’n nhw’n sgïo yn Tanzania? Mae fe wedi marw ychan! Pwy? Ei gwr hi, ei gwr hi? Na, ei mab hi. Roedd ei gwr Colin yn hen fastad slei, fe glywes i fod e’n shelffo gwragedd y golf club ers talwm, o’dd pawb yn gwbod hynny cariad, o’dd y dref i gyd yn gwbod ond am Modlen druan, o’dd hi’n gwbod? Yr hen bastad slei ‘nath e farw o AIDS yn ôl y Journal. A Hepatitis A. A Hepatitis B. Hedd ar ei lwch ef, hedd ar ei hepatitis ef hefyd, mae teimladau gan firysys hefyd t’wel’ glywes i, maen nhw’n fyw fel ninne, gafodd ei amlosgi? Pwy? Hepatitis. Dangos canlyniadau am ‘Ei gwr hi’. Chwilio yn lle am ‘Ei mab hi’. Est ti i angladd Modlen? Os mae smotiau coch fel hyn gennych mae’n bosib bod Hepatitis X gyda chi. Ewch i weld eich GP. Do, o’dd good turnout yno? Naddo, o’n i’n dost, gannoedd yno yn ôl y Journal ond dim ond o achos y morlo coch, ie wrth gwrs, o achos y morlo mawr coch, gallai wedi bod yn un ohonon ni siwr dduw! Drwy ras Duw! Ti ‘di arwyddo’r deiseb? Do, pe bai rhywun arall wedi bod yn cerdded i’r hen swyddfa’r bost bydden nhw wedi ca’l hi, siwr dduw! Diolch i dduw! Ro’dd y te wedyn yn siomedig iawn ti’mod dim digon o sandwiches fysech chi wedi meddwl bydden nhw wedi trefnu digon o sandwiches - MA’ PAWB YN BY’TA BLYDI SANDWICHES! So fi’n lico rhai brown dim ond bara gwyn, o’dd digon o rai gwyn yno? Naddo? Sgandal! Do’dd neb yn haeddu hynny am ffordd i farw hap a damwain oedd hi ‘dyn ni i gyd yn un gam i ffwrdd o fflamau uffern! Ro’dd Modlen yn anlwcus iawn, one in a million chance medden nhw, mae’n ddigon hawdd osgoi morlo coch os chi’n ddigon ifanc i glywed nhw’n cwympo, dim ond yr hen sy’ mewn peryg mae’n debyg, arhoswch adref ac achub eich bywyd, wel, dyna ni te, gwell i ni i gyd aros adre felly, man a man, ‘sdim byd gyda ni i wneud tu fas ta beth, mae’n ffycin piso lawr ‘to, ma’r palmant yn slic, slica’r pafin, tryma’r morlo glywes i, fe glywes i fod ei gwr Colin yn baedoffeil fel Jimmy Saville, hollol wir, wedes i do? Ro’dd hi’n fendith mowr i Modlen t’wel. Diolch i dduw am y morloi.

Wythnos wedyn, roedd y glaw dal yn bwrw’n drymach na dryll awtomatig ac roedd Bien-ffw yn lladd unwaith eto. Yr un nesaf i farw ar ôl Mrs Slavicnoma oedd Mr Khan ar ei ffordd i agor Siop Cebab Cymru tra bod yn ymlwybro’n hamddenol ar hyd Churchill Street. Roedd Bien-ffw yn ei rwst uwchben a daeth haid o frain i brotestio iddi am golli eu cynefin. Crawciodd y brain a becso Bienffw fel dosbarth drwg yn herio athro cyflenwi. Chwarddodd y brain yn ei hwyneb a chan fod Bien-ffw’n feichiog erbyn hyn roedd hi’n trio peidio symud gormod a gobeithio am help o weddill y morloi cochion. Ond fe ddaeth dim help oddi wrth gweddill ei math. Roedd bob un yn canolbwyntio’n hunanol ar aros ar lech slic eu toeon nhw. Bodolaeth gwegil yw rwstio ar do Cymreig. Felly parhaodd y brain i’w herio a dechrau pigo ar groen ei chefn. Er peidio trio, fflachiodd Bien-ffw ei chynffon byr a bwrw un brân yn glatsien ar ei big mawr du. Ond wrth fflicio’n grac mor sydyn, wnaeth hi golli gafael unwaith eto ar y llech llwyd slic a dechrau rholio i lawr y to uwchben Mr Khan tra bod y brain yn crawcio buddugoliaeth ar y llech. Bloeddiodd Bien-ffw yn uchel yn iaith Morloëg a rhoi rhybudd i’r byd i gyd ond doedd e ddim yn rhybudd o gwbl i Mr Khan oedd yn gaeth i’w glustffonau a phodlediad diweddara’ Radio Cymru. Roedd e’n gwrando ar raglen Tudur Owen. Torrodd Bienffw (a’r llo bach yn ei groth) wddf Mr Khan a’i gadael ef yno yn marw yn araf, mewn poen ofnadwy, gyda’i glustffonau’n ynghrog yn ei linyn cefn. Fel carreg yn glanio ar bancosen.
Nes ymlaen, byddai rhai yn rhoi’r bai am y morloi mawr cochion ar Tudur Owen a’i raglen radio.
Daeth dicter arlein o fewn yr awr.

Am ddamwain ofnadwy! Ergyd mawr i’w deulu, maen nhw i gyd yn ein meddyliau ni ar yr adeg hon, pwy ydyn nhw? Sai’n nabod nhw, mae ein cydymdeimlad ni gyda nhw i gyd hefyd, mae ein cariad gyda nhw hefyd, pwy? Beth am #hashnod?  Ma’ fe’n haeddu #hashnod o leiaf, fe oedd un o’r rhai da ohynyn nhw #heddareilwchmrkhan, #sorimrkhan #safwngydaMrKhan,  am drueni! Hoffwn alw ar bob gymuned i weddio dros deulu Mr Khan, dyw blydi gweddïo ddim yn helpu neb g’boi, ydyn nhw’n gweddïo hefyd? Nhw? Ie, nhw. Sain gwbod, wrth gwrs maen nhw’n gweddïo maen nhw’n gweddïo ddegwaith y diwrnod mewn masg, doedd mr khan ddim yn gwisgo masg, roedd e’n gwisgo tyrbin y twpsyn, o’n in meddwl fod e’n hindw o Bacistan, roedd e’n hollol iach, heb golli diwrnod o waith yn ei fywyd, roedd e wastad yn gwenu a jocan yn y siop cebab, ‘shwmae bois?’ meddai fe, ‘be chi moyn bois?’ meddai fe, ‘dewch eto bois!’ meddai fe, on i wastad yn lico fe, o’dd fy mam yn ffrind gyda’i wraig e, byddai’n gweld hi yn Aldis dy’ sadwrn ond sai’n lico’r ffaith bod nhw’n gwisgo’r pants mawr od, pwy? Nhw. Pwy ‘dyn nhw felly? Nid ninnau, nhw! Mormons myn, mae’n sôn am mormons. Mae’r pants mawr hyn ar gael nawr am £3.99 am becyn o wyth, un am bob dydd o’r wythnos Celtiadd, Dangos canlyniadau am ddillad isaf. Chwilio eto am Victoria’s Secret lingerie, pa bants? Dillad isaf gorau Ewrop gboi. Ydyn nhw sy’n lico canu? Pwy? Mormyns myn. Un ohonyn nhw sgwennodd ‘Delilah’ i tom jones, doedd mr khan ddim yn lico canu weles i fe byth yn canu gyda’r male voice, yeah, typical paki, never bothered integrating, fydd ei deulu yn aros neu mynd adref? Mynd adref? send them all home retweet if you agree Maen nhw’n byw lan yr heol myn uffern i, mae ei blant Heledd a Jac yn y ffrwd Gymraeg yn y cynradd, ware teg iddyn nhw yfe, ware teg am drio dysgu’r iaith, dysgu? O’dd Leo Khan yn rhugl, es i i’r ysgol gyda fe, cafodd ei eni yma yn Aberdamp, bollocks did he! BLOCKED. Beth am y morloi? ‘Sdim bai ar y morloi, mae’n ffws mawr dros ddim byd pwy sy’n dweud bod morloi ar y toeon? Wyt ti wedi gweld nhw? NHW? NHW!!?? So fi wedi gweld un morlo mae hwn i gyd yn fake news g’boi, mae llawer mwy o fai ar y clustffonau twp roedd e’n gwisgo a’r rhaglen dwp ‘na ar y radio, sneb yn gwrando ar y radio bellach, wastraff o arian y trethdalwyr, so fi’n talu treth i dalu am y sothach sy’ ar blydi EsPedwarEc, ers pryd ti’n talu treth? Fi’n talu digon diolch yn fawr, ond ma’ pawb yn cadw stash yn y Caymans y dyddie hyn, ma’ pobl yn byw yn eu byd eu hunain y dyddie hyn, hen bryd i ni gael gwared o Radio Cymru, ydy’r siop cebab dal ar agor? Odi, mae ei frawd Geraint wedi dod lan o Gaerdydd i redeg e, brawd pwy? Leo Khan. Boi siop y cebab? Ie. Fi’n lico Mr Khan. Ma’fe wedi marw myn. Sut? Ffycin morlo coch. Bastads! Ro’dd yn meddwl am ymddeol. O’dd yn meddwl am ymddeol? Dim ond tri deg pump o’dd e, ond ro’dd stash gyda fe yn y Caymans medden nhw, nhw? Nhw. PWY YFFACH YDYN NHW!!? Ma’r ffycar wedi blocio fi. Rydyn ni’n gallu rhoi’r cyngor gorau am sut i gael eich arian i weithio’n galetach, ffoniwch am ddim ar 0800 555123, wi’n ffansio cebab nawr, ti moyn peint gynta’? so fi’n mynd mas, alet ti ôl tecâwê i mi? Man a man, ot ti’n nabod mr khan? pwy? Do, ro’n i yn yr ysgol gyda fe, wir? Ie. Rhaid i fi ga’l ffags gynta, oes gêm arno? Wedi’i gohirio, o achos y morloi.

Ar ôl ei hail lofrudd, cafodd Bien-ffw ei hachub gan elusen lleol o’r enw ‘Cyfeillion y Morloi Aberdamp’ a’i hail-leoli i rwst newydd yn bell bell i ffwrdd o ganol y dref, yn bellach lan Dyffryn Nobath. Fyddai llawer llai o siawns llithro a lladd neb yna. Roedd gwirfoddolwyr brwd Cyfeillion y Morloi Aberdamp yn weddol siwr nad oedd Wendy (yr enw a roddwyd iddi ganddynt) yn llofrudd ond roedd ofn arnynt y byddai rhywun cyn bo hir yn mynnu dial ar y morlo coch druan pe bai ei bloneg yn digwydd bownsio ar ben un person arall. Cyhoeddodd y grŵp lythyr yn y Journal hefyd i ddatgan nad oedd Wendy yn ‘forlo ffyrnig’ a ‘laddai dynion er mwyn yfed eu gwaed’. Cyhoeddwyd y llythyr gan fod si ar led bod Wendy yn ‘llofrudd di-drugaredd’ ac roedd y grŵp eisiau rhoi stop ar y clecs wrth gyflwyno’r ffeithiau. Wrth gwrs gweithwyr y Journal wnaeth ddechrau’r clecs am y morloi yn yfed gwaed eu ‘fictims’. Felly, yn anffodus, gwnaeth y llythyr ddim byd ond corddi mwy o ddiddordeb yn ‘Wendy’ a’i llo newydd oedd yn cael ei alw’n yn ‘hedyn y diafol’ yn barod. O ganlyniad hyn oll, symudwyd Wendy yn bellach allan o’r dref i fyw ar do hen gapel gwag mewn pentref anghysbell. Yno, cwympodd mewn cariad â hwrdd cryf o’r enw Berwyn o’r cae drws nesaf a dechrau busnes bach lleol yn gwerthu gwlân. Ond dyna stori arall.

Yn y cyfamser, nôl yn Aberdamp, roedd hi’n dal yn bwrw glaw ac roedd y trigolion yn frysur newid y ffordd roedden nhw’n byw a cheisio ‘byw gyda’r morloi’. Gosodwyd rhwydi mawr cryf ar ymylon y toeau i ddala morloi wnaeth lithro a chwympo. Er hynny, fe gerddai pawb o gwmpas wrth edrych lan ar doeon y dref, rhag ofn bod morlo yn llithro o’r llech a syrthio’n seren gwlyb ar eu pennau. Er hynny roedd rhai a fynnai syllu i lawr ar dyllau’r heol gan obeithio am angau glou i orffen eu bywydau di bwrpas diysytyr. Am ryddhad fyddai angau mor glou, meddai eu meddyliau cudd. Y rheswm am y fath agwedd? Nid angau fel ‘na oedd ar gael yn Aberdamp fel arfer. Roedd marw fel ‘na braidd yn egsotig. Nawr, roedd bob trip i’r Co-op yn antur. Nawr, roedd siopa yn saffari peryglus. Roedd y morloi mawr coch wedi dod â phawb yn y dref i fyw yn y foment a gwerthfawrogi bob munud ohoni. Roedd y morloi mawr wedi agor epoch newydd.
Ond yna, fe stopiodd y glaw. Am dri diwrnod cyfan ym mis Mawrth. A thorheulodd y morloi a’r brain ar doeon llech sych y dref heb gwympo mas. Cerddodd pawb o gwmpas y dref gan wenu’n braf a siarad ac oedi’n ddigonol wrth fynd o gwmpas Aberdamp. Ond, tu fewn, roedd eu calonnau’n suddo.
Ond ar ôl tri diwrnod sych dan awyr las Duw ei hunan, dechreuodd y glaw unwaith eto (yn ôl y rhai digon lwcus i fyw gyda ffenestri a gweld y newid heb ddibynnu ar ffynhonnell ail law). Yn ôl Lorna Lloyd o’r Lamb Hotel, ar ei ffôn gyda’i chwaer, ‘roedd hi’n piso lawr’. Roedd yr heol yn afon a’r afon yn fôr. Ac roedd y môr yn, wel, anghofiwn ni am y môr am nawr. Ond mae’r llanw yn codi ac yn codi.
Digwyddodd tra bod Lorna Lloyd ar ei ffôn gyda’i chwaer ac roedd ei merch Lisi yn rhedeg drwy’r glaw yn trio dala lan gyda hi, yn trio ymestyn am law diogel ei mam er mwyn croesi’r heol i fynd i’r dry cleaners. Digwyddodd tra bod Lorna Lloyd ar ei ffôn gyda’i chwaer gan ddweud wrthi bod hi’n pisio i lawr ac felly nid oedd Lorna Lloyd yn sylwi’n syth bod ei merch tair oed pum mis wedi marw. Trueni mawr nad oedd ffenest yn nhŷ chwaer Lorna Lloyd. Gyda chymorth ffenestri, efallai na fyddai angen i’w chwaer ffonio hi a dweud ei bod hi’n bwrw glaw yn y dre’.
Byddai rhai yn rhoi’r bai ar y llywodraeth a rhaglen Tudur Owen.
Byddai rhai yn rhoi’r bai ar ddiffyg ffenestri. 

Byddai rhai yn galw ar ddeiseb i osod deddf oedd yn gorfodi pawb i edrych allan o’r ffenest bob bore i weld pa fath o dywydd oedd hi. Rhag ofn i rywbeth mor erchyll ddigwydd eto yn Aberdamp.
Byddai llawer mwy yn rhoi’r bai ar y morloi cochion. Digon oedd digon. Lladdwyd merch fach. Digwyddodd fel hyn. Cwerylodd, llithro a syrthio wnaeth tri tarw mawr o forloi oddi ar do’r banc a glanio’n glep ar Lisi Lloyd fach. Yn hytrach, glaniodd un ar Lizzy Lloyd a’r ddau arall ar yr un cyntaf. Doedd dim byd ar ôl o’r ferch fach ond rhyw salsa Haribos a darnau o esgyrn cawslyd. 
Gwaeddodd ei mam. Y tro yma fe glywodd pawb y sgrech.

...y ffycin bastads!  wna i ffycin lladd nhw i gyd! tair oed oedd hi! tair blydi oed! mae meddwl amdani yn hala fi’n dost, roedd degau o’r morloi cochion yno yn ôl bob sôn cant! mil! Lisi oedd ei henw hi. doedd dim siawns gyda hi i ddianc doedd dim cyfle i’w achub hi meddai ei mam bob un yn darw yn ysu am waed dynol! rhwygodd ei chnawd yn rhacs yn ddi-drugaredd medden nhw, dydyn nhw ddim yn haeddu trugaredd – lladdwch nhw i gyd! roedd hi ar ei ffordd i gael te yn nhŷ ei mamgu medden nhw roedd hi ar lwybr drwy’r coed tywyll pan ddaeth y blaidd a llowcio hi’n gyfan, roedd hi’n methu mynd i’r ball, roedd y frenhines gas wedi hala heliwr i’w lladd hi, ble ma’ ffwcin gwn fi? Lisi oedd ei henw hi. Mae’n hen bryd i ni ddangos iddyn nhw pwy sy’n byw yma yn aberdamp y ffycin bastads!  wna i ffycin lladd nhw i gyd! tair oed oedd hi! tair blydi oed! mae meddwl amdani yn hala fi’n dost roedd cannoedd yno yn ôl bob sôn! cannoedd! miloedd! drych ar y lluniau hyn, mae’r lluniau hyn yn dweud y cyfan, drych ar y fideo o’r CCTV, doedd dim siawns gan y ferch beth pe bai dy ferch di’n cwrdd a morlo? fyset ti’n fodlon iddi fynd mas ar ei phen ei hunan nawr? na! pe ba’i diawled yn trio fe gyda teulu fi bydden nhw’n ‘difaru glei, welest ti hi? do weles i bopeth ro’n i yno, a fi ro’n i yno ‘fyd , ro’n i yno weles i bopeth roedd hi’n lladdfa do’dd dim siawns ‘da hi, pam wnaethoch chi ddim helpu hi te? BLOCKED - mae angen dial dros ei henw hi mae’n rhaid cael dial, beth roedd ei henw hi? enw pwy? y ferch? pa ferch? sdim ots beth o’dd ei henw hi mae hi’n symbol o bob merch aberdamp Lisi oedd ei henw hi, mae’n rhaid i ni ladd y morloi i gyd cytuno i’r carn ble mae fy ffwcin gwn fi? Lisi oedd ei henw hi, sdim gwn ‘da fi rhaid i chi gael gwn, Lisi oedd ei henw hi, os na rhaid i chi brynu gwn, os na rhaid i chi ddwyn gwn. 
Anrhefn oedd ei henw hi.

Digwyddodd Y Gaeaf Mawr flynyddoedd cyn i wyddonwyr ddarganfod bod goblygiadau newid hinsawdd yn waeth byth na’r rhagweliadau cytun gan 99% ohonynt. Ar ben y cynnydd o ran llifogydd, sychder, tymheredd a nerth y gwyntoedd, darganfuwyd y gallai ardaloedd penodol mor fach â thref farchnad ddenu cymysgedd gwahanol o nwyon o’r atmosffer. Gan fod cymysgedd y nwyon yn yr atmosffer yn newid mor gyflym oherwydd newid hinsawdd, gallai rhai nwyon yn cynyddu mewn rhai mannau a lleihau mewn mannau eraill - yn yr un ffordd mae sbwriel plastig yn cronni yn y cefnforedd. O ganlyniad y ffenomena hon, gallai ddiffyg ocsigen achosi poblogaeth gyfan i brofi rhithweliadau anhygoel a rhyfedd o bryd i’w gilydd ond gadael iddynt gario ymlaen a byw heb symptomau amlwg ar yr un pryd, dim ond ychydig o flinder ychwanegol a phennau tost.
Ond y darganfyddiad mwyaf syfrdanol efallai oedd chwant y ras dynol i aros fel cymuned tra bod yn dioddef. Fel y gwyddys, mae’r ras dynol yn canfod y byd o’u cwmpas fel cyfres o straeon a wnaed gan yr ymennydd ac mae rhannu’r fath straeon wedi bod yn graidd ac yn sylfaen i wareiddiad dynol ers cyn cof. Felly, wrth ddioddef o ddiffyg ocsigen, yn lle profi rhithweliadau gwahanol, penderfynodd pawb yng nghymuned tref Aberdamp rannu’r un rhithweliadau. Wel, bron pawb. Mae’na rai ym mhob cymuned sydd ar gyrion y gymdeithas gan nad ydyn nhw’n cyd-weld ag eraill nac yn perthyn i feddylfryd y gymuned. 
Roedd peryg mawr i unigolion hyn ar gyrion y gymuned nad oedd yn fodlon cydymffurfio i’r un rhith ag eraill. Roedd peryg mawr i unigolion a fyddai’n cwestiynu ei synhwyrau a chwestiynau realiti y byd o’u cwmpas. Ond ni heriwyd y twyll gan y rhain hyn oherwydd, ar y cyfan, penderfynon nhw aros adre a gwylio Netflix.

Tua dwy flynedd ar ôl Y Gaeaf Mawr, darganfuwyd bod rhai rhannau o’r byd yn dioddef yn waeth nac eraill o ran y ffenomena hon. Yn ôl arbenigwyr, oherwydd newid mawr o ran y llif a ddaethai o’r Gwlff ym Mecsico, y lle a ddioddefai’r rhithweliadau gwaethaf oedd Ynys Prydain... 

Dyslexia

After 13, I seldom read books. I read girls,

And slowly lined them up

On a small shelf where the dust

Grew thicker on some, more than others,

And got lost in them for months on end.

Some were thumbed quickly,

Some were slow to start, but

Were worth the wait

Some were a laugh, but

Not worth a second read.

Most, I regret, were never finished.

And nearly all now forgotten.

Only one didn’t

Make the shelf.

She’s still on the table by my bed

Waiting for me to pick her up again tonight

And start reading on from the place,

Dog-eared in my mind, six years ago.

But I don’t.

Instead,

When the bed swallows me before sleep,

I’ll misquote whole chapters of her aloud.

In this naïve fable, the boy’s browsing

Adolescence matures

On the very last page;

Old enough to read her sad eyes

And know what love means, but

Bold enough to hold onto it like a man.

Published in ‘New Welsh Review’ 2000

The Road

The road was a bandage, a blanket, a bridge

Meandering with me as a rock to ripen like sugar

So we could taste the sweetness of foreign food

As we flew past in a blur.

We waited with wisdom in lay-bys

And drank with barbarians in strange pubs

But no price was ever sought –

Life was free.

Round the corner

A blind dog, a hungry cliff,

A black hole; diamond turned to coal,

And mechanics and

Doctors who counted,

Tallied our bill.

2012

The Bibliophants

Pantoum


In Annwn’s mines, in Annwn’s time,
Stories are born and stories die.
Some of them fall and some of them fly,
I tell you this with no word of a lie.

Stories are born and stories die
In cages and caves with walls of whys.
I tell you this with no word of a lie
In case your story is born to die.

In cages and caves with walls of why
Bibliophants breathe as do you and I.
In case your story is born to die
Take care not to look one in the eye.

Bibliophants breathe as do you and I
Some of them fall and some of them fly,
Take care not to look one in the eye,
Take care, not to see their ancient mind.

2016

Y Bont

“Ro’n i’n stiff ac yn oer, pont oeddwn, gorweddais dros geunant.”

Y Bont – Franz Kafka

Annwyl Rhianona,

Mae’n bleser pur i ysgrifennu atat ti ond yn loes enfawr nad wyt ti yma gyda fi heddiw. Gobeithio fod di’n hapus ac yn iach yn y dyddiau rhyfedd newydd hyn. Mae’r pellter sydd rhyngddom yn gallu teimlo’n enfawr weithiau ond dyw hi ddim. Ond os rydyn ni’n cario ymlaen i ddweud storïau wrth ein gilydd, nid oes y fath bellter. Diolch am dy gwestiwn diweddaraf. Dyma fy stori yn isod. Bydd yn gryf.

llawer o gariad,

Tadcu x

Mae llwybr bywyd yn dibynnu ar y fath o storïau mae person yn dewis i’w credu a’r math o storïau mae person yn dewis i beidio eu credu. Mae’na reswm syml am hyn; gwelwn ein byd ni drwy ein storïau ni. Ac mae’r ffordd rydyn ni’n gweld y byd yn penderfynu ar ba fath o berson y byddi di. Wyt ti’n credu storïau Dafydd a Goliath a’r Samariad Da? Neu wyt ti’n credu stori Ela Ulw a Branwen a Rhiannon? Efallai dy fod di’n credu’r ddwy. Wyt ti’n credu stori democratiaeth, tegwch a chyfartalwch? Neu wyt ti’n credu storïau Hitler, Stalin, Pinochet a Trump? Wyt ti’n credu storïau Rosa Parkes ac Eileen Beasley? Neu wyt ti’n credu’r mîms ar Ffesbwc ac Instagram?  Mae’r ymennydd yn dy ben yn fraster plastig sy’n gaeth mewn penglog tywyll. Nid octopws wyt ti. Mae’r ymennydd hwnnw yn creu storïau i wneud synnwyr o’r byd er mwyn helpu ti i oroesi. Dyna’i swydd ers miloedd o flynyddoedd; dy storïwr personol neu ‘cyfarwydd’ yng ngeiriau’r hynafiaid, os mynni di. Ac mae’r braster plastig yn dy ben sy’n stôrïwr yn newid o hyd ond yn enwedig yn ystod yr arddegau. Felly, mae’n bwysig dros ben bod dy ben yn casglu’r straeon cywir yn y dyddiau rhyfedd hyn, oherwydd erbyn hyn, dydy dim ond goroesi ddim yn ddigon i ddyn na ddynes. Nid dafad wyt ti. Mae’n rhaid darllen pobl hefyd.

Mae gan bob stori dechrau, canol a diwedd ac mae gan bob fywyd ddechrau, canol a diwedd. Felly beth fydd dy stori di? Pwy a ŵyr. Ond dyna ein byd ni; dewis credu neu dewis i beidio credu, fesul stori. Storïau newyddion, storïau am sêr enwog, storïau trychinebau, storïau am arwyr. Does dim llawer wedi newid llawer ers oes Taliesin a ganodd am eiriau dewr Urien Rheged ym mrwydr Argoed Llwyfain yn erbyn arweinydd y gelyn o’r enw Fflamddwyn. 

‘...ac fe fyddwn yn ymosod ar Fflamddwyn yng nghanol ei fyddinoedd ac fe fyddwn yn lladd Fflamddwyn ynghyd â’i fintai!’

Digwyddodd y frwydr hon yn nheyrnas Rheged sydd bellach yn rhan o Loegr yn ardal Cumbria. A dyna stori ddiddorol hefyd. Mae un enw yn gallu dweud stori, hyd yn oed os dyw neb yn rhannu’r un dealltwriaeth o beth yw ystyr y gair hwnnw. Enw od yw Lloegr. Does neb yn siŵr beth yw ystyr y gair erbyn heddiw; rhyfelwyr, bobl tu hwnt i’r ffin, gwlad y Saeson, tir coll, eraill, gelyn, ymerodraeth, gormes, estronwyr. 
Does dim llawer wedi newid ers oes Lao Tsu yn Tseina chwaith. Canrifoedd cyn i’r Saeson ddod i Brydain, fe ganodd,

‘Mae Tao fel lle gwag,
na ellir byth ei lenwi.
Er hynny mae’n cynnwys popeth...’

Yn ôl traddodiad, dyn o’r enw Lao Tsu a ysgrifennodd y llyfr Tao de Ching sef ‘Llyfr y Ffordd a’i rhinweddau’. Yn y dyfyniad uchod rydw i weithiau yn meddwl ei fod yn disgrifio Cymru a’i hanes.
Does dim llawer wedi newid ers oes Aristotle chwaith a ganodd,
‘Mae pawb yn gallu bod yn grac – dyna hawdd, ond i fod yn grac gyda’r person cywir, i’r eithaf cywir ac ar yr amser cywir ac am y rheswm cywir ac yn y modd cywir – ni all pawb wneud hynny ac dyw hi ddim yn hawdd.’
Dw i’n siwr dy fod di’n grac ar hyn o bryd. Dw i mor flin am hynny. Mae llawer yn y byd yn newid ar hyn o bryd. Ac mae un peth sydd wedi newid llawer; cyflymdra lledu straeon. 
Yn wahanol i straeon Taliesin, Lao Tsu ac Aristotle mae straeon heddiw yn tyfu’n gryf yn gyflym a theithio o gwmpas y byd mor glou â golau oherwydd dyfodiad y radio, y teledu, y lloerenni, ffiseg cwantym, y we a’r ffonau symudol. Ond ‘sdim dwywaith amdani; mae’r stori isod yn stori wahanol. Ond ydy’n bwysig? Mae hawl gennyt i benderfynu hynny. A chan fod canwaith gwell yw apêl y sgrin i ti y dyddiau hyn, man a man dechrau’r stori isod fel ffilm. Yn y modd yna, gei di ddod i weld pethau’n llawer haws, fy mhwdren fach.

Gawn ni ddechrau wrth aros i logo saith cwmni mawr amlgenedlog i ddiflannu o’r sgrîn yn eu tro. Ie, does dim ffordd osgoi enwau di-enaid fel hyn, hyd yn oed yn ein stori ni. Diwedd y gân yw’r geiniog. 
Logo’r llew, logo’r pysgotwr yn y lleuad.
Logo’r mynydd, logo’r sêr yn saethu drwy’r awyr las.
Logo’r Bîb, logo’r Cadno, logo’r Madfall.
Oesoedd yn ôl, roedd un person yn sefyll o flaen tân yn ddigon i greu stori a allai difyrru aelwyd a gwlad ond heddiw mae angen miloedd o bobl o gannoedd o gwmnïau i wneud yr un peth. Sut aeth ein straeon mor soffistegedig a chymhleth tybed? Pwy a wyr.
 
Felly, mae enw cwmni ar ôl cwmni yn ymddangos ar ein sgrin ni a fesul un yn diflannu fel rhithiau yn cael eu tynnu i mewn i dwll du’r sgrîn gwag ond o’r diwedd mae’r sgrîn yn toddi i’r dduwch dechreuol ac yna toddi eto i ddangos darlun o gefnfor enfawr gwag glas tawel. Ar y cefnfor gwag glas tawel mae ewyn gwyn yn sboncio’n dyner ar y tonnau.
Mae’r cefnfor yn lasaidd-las ond yn oer. Mae’r cyfarwyddwr wedi gwneud yn siwr bod naws llugoer i’r saethiad felly rydyn ni’n gwybod nad yn y moroedd twym mae’r lle hwn ond rhywle mwy tymherus; rhywle fel Cymru ond rhywle sy’ bendant ddim yn Gymru rhywfodd. Mae’r ddarlun agoriadol hon yn ein atgoffa ni am ba mor fawr yw’r cefnfor; y tarddle gwreiddiol lle cawsom ni i gyd ein geni filiynau o flynyddoedd yn ôl. Mae’r ddarlun hon yn ein hatgoffa ni o ba mor fach ydyn ni - yr epaod moel balch sy’ wedi lledu i lygru bob twll a chornel o’r un byd enfawr yna. 
Ond edrychwch. O dan y môr. Mae’na dinc o gysgod o rywbeth o dan y môr, sy’n disgleirio bron, a rhywsut, gan fod y cyfarwyddwr mor fedrus, mae Cymry sy’n gwylio yn cael eu hatgoffa o hanes Cantre’r Gwaelod, sef y gwareiddiad a gollwyd o dan donnau’r cefnfor fawr yn lledu’n ddibaid, a lyncodd tir, a ddifethodd gobeithion ofer dynion bach ymhobman. 
Hen stori bwysig. 	

Ond mae’r darlun yn symud ac yn chwyddo i mewn yn araf ac rydyn ni’n dechrau sylwi bod rhywbeth bach ynghanol y gwacter sydd yn cael ei hanner llyncu gan y tonnau cyn i’r tonnau chwydu fe lan eto ar frig yr ewyn unwaith eto. Mae rhywbeth eiddil a di-nod yn mynnu byw yno gan herio’r gwacter. Ai dolffin yw e yn neidio’n chwaraeus? Efallai taw stori am ddolffin heb gynffon yw hon, un sy’n cynnwys bachgen bach a’i dad sy’n dod yn agosach yn eu perthynas wrth iddynt frwydro achub bywyd yr anifail deallus yn eu pwll nofio mewn parc adloniant. Ti wedi gweld ffilm fel honno? Wyt siwr. Ond nid y fath o ffilm yna rwyt ti’n gwylio nawr. Ai morfil yw e efallai? Neu hen angenfil mawr dinosoraidd sy’ wedi ailgreu gan wyddonwyr llwgr er mwyn ennill arian a chlod? 
Na. Mae’n rhy fach am fonster. Ai cwch yw e? 
Ie, mae’n bosib taw cwch yw e. Cwch bach gwyrdd. Cwch bach rhwyfo, maint coragl bron, sydd mewn brwydr ynghanol y cefnfor anferth. 
Ac mae’n wag. 
Ond torra’r cyfarwyddwr i saethiad agos tu fewn i’r cwch a gwelwn ni law cyhyrog cryf yn gafael ar erchwyn y cwch. Mae’n llaw sy’n gadarn; llaw na fydd byth yn gollwng ei afael ar ochr y cwch bach gwyrdd. 
Mae’r saethiad yn lledu. Yna, fel eog heini, mae dyn yn catapwltio ei hun i mewn i’r cwch yn wlyb ac yn heini fel pe bai’r môr wedi rhoi nerth uwchddynol iddo. Ai dyn cyffredin yw hwn neu rhyw fôr-ddyn? Ond pam mae wedi bod yn nofio? Pam mae wedi gadael diogelwch y cwch? Gwelwn ddim byd ond traed y dyn ar waelod y cwch. Mae’r dwr hallt yn rhaeadru ar lawr pren y cwch bach gwyrdd. 
Saethiad agos.
Gwelwn gip sydyn o rywbeth yn ei law pan mae ei ddwrn yn agor; gwelwn rywbeth bach pefriog; maint dis; lliw aur. Mae’n disgleirio fel yr haul. Ond cyn i ni allu cael cip go iawn ar y dyn hynod a’r trysor yn ei law, mae’r cyfarwyddwr yn dwyn ni i ffwrdd unwaith eto’n bell, bell. 
Gwelwn wacter y cefnfor eto. Mae’r dyn a’i gwch ar goll ar ein sgrin unwaith eto.
Er ein bod ni’n bell i ffwrdd fe allen ni weld siâp y dyn yn y cwch nawr. Mae e’n symud yn rhythmig yn ôl ac mlaen, yn ôl ac mlaen, yn ymladd yn erbyn y llif sy’n codi’n storm. Mae e’n rhwyfo nawr. Gwelwn ddyn bach yn rhwyfo’n arwrol yn erbyn y tonnau a’r gwacter o’i gwmpas. Mae e’n rhwyfo fel deg dyn, na, yn hytrach fel cant o ddynion. Mae e’n rhwyfo fel petai’n gadlong deisel gan dorri trwy’r tonnau fel torpedo. 
Sblash! Sblash! Sblash!
Mae e’n rhywfo fel y caethweision ar yr hen ffilmiau am yr hen oesoedd, ond ble mae’r chwip anweledig? 

Sblash! Sblash! Sblash!

Mae e’n rhywfo yn rheibus gan fwyta’r llath llydan o’i flaen bob eiliad gyda’i ysgwyddau gwydn. 
Wrth i’r saethiad chwyddo i mewn ac agosáu unwaith eto gwelwn ei fod e’n nawr yn gwisgo pâr o drowsus du eu lliw a chrys sy’n wyrdd fel y cwch. Mae ei gyhyrau main yn amlwg ar ei freichiau a’i goesau. Mae‘r modd mae’r cyhyrau’n cynhyrchu egni fel petai egni yn ddibaid ac yn ddiddiwedd. Mae ei gorff yn sgleinio â chwys a distrych y don. 
‘Am ddyn!’ meddwn ni i gyd ar yr adeg hon, ‘Mae hwn yn arwr go lew!’ 
Mae’r pawb yn y gynulleidfa yn ysu gweld wyneb yr arwr ond welwn ni mohono eto. Mae rhai yn y gynulleidfa’n genfigennus gan nad oes awch cyntefig yn bodoli tu fewn iddyn nhw gan fod eu hoes nhw bellach yn ddiystyr, wedi’i dofi gan dechnoleg a doethineb annoeth. Mae rhai yn y gynulleidfa yn teimlo rhywbeth cyntefig yn corddi ynddynt, yn ddwfn ac yn ddwys. Maen nhw i gyd yn ysu’n isymwybodol am fywyd fel bywyd y rhwyfwr. Mae gan y rhwyfwr bwrpas. Mae gan y rhwyfwr rywbeth sy’n werth peryglu ei fywyd drosto ac sy’n werth ffocysu bob medr dyn arno, yn lle chwarae rygbi, yn lle gweithio mewn swyddfa, yn lle prynu car newydd, yn lle petruso am ba fwyty i ddewis ar ôl i’r ffilm orffen. 
Saethiad agos.
Tra bod y dyn yn rhwyfo’n ffyrnig, fe welwn datŵ bach ar gefn ei wddf ond mae’n anodd gweld beth yw e ond rydyn ni’n gwybod taw tatŵ pwysig yw hwn a gafodd ei greu am reswm ac nid oherwydd diflastod na ffasiwn. Bydd arwyddocâd y tatw yn cael ei esbonio rhywbeth nes ymlaen, mae’n debyg. Mae’n gliw. 
Cawn weld gwallt yr arwr nawr. Mae’n hirach. Wedi’i glymu tu ôl ei ben. 
Ond pam dydyn ni ddim yn gweld ei wyneb eto. Pam? Mae’r dyn yma yn beiriant o ddyn a does dim wyneb gan beiriant; peiriant rhwyfo. Mae hwn wedi cael ei greu a’i fagu i rwyfo. Mae rhwyfo hwn yn ei DNA. Mae e wedi bod yn rhwyfo cyn gallu cerdded. Ond pam? Pwy fyddai eisiau gwneud sut beth? Dim ond dyn a gafodd ei eni mewn lle oedd yn garchar gan y môr. Dim ond ar ynys fechan unig. Ond dyna’r cwestiwn amlwg sydd yn ein pennau ni nesaf, ‘Pam mae’r dyn mawr cryf yn rhwyfo mewn cwch bach gwyrdd ar draws y cefnfor mawr?’ Ydy’n ffoi rhag rhywbeth? Ydy’n droseddwr efallai? Dyw peth fel hyn ddim yn gwneud synnwyr i ni yn ein sinema cyfforddus gyda’n llond bwced o bobcorn a galwn o Coca-cola neu Pepsi neu 7-up. 
Ac yna, saethiad weddol agos. 
Gwelwn ni goesau’r dyn a blwch pren maint bocs sgidiau o’i flaen yn y cwch. Mae’r blwch wedi’i gadwyno’n dyn i lawr ar waelod y cwch rhag ofn bod y môr yn ei ddwyn. 
‘A!’ meddwn ni eto, dyna pam mae e’n rhywfo. Mae rhywbeth pwysig yn y blwch mae’n debyg. Mae’n mynd â rhywbeth pwysig i rywle, i rywun. Efallai taw meddyg yw e. Efallai taw moddion sydd yn y blwch. Dyna arwr go iawn!
Mae’r saethiad yn tynnu allan i ddangos y gwacter eto. 
Nawr mae cerddoriaeth yn dechrau. Mae’n drac cân roc Americaniadd o’r wythdegau o’r ugeinfed ganrif; canrif creulonaf hanes dynion. Clywn ni ddyrnod drym uchel a styfnig yn bwrw ein synhwyrau fel cyfanrifau, tra bod riff bywiog, ysgafn gitâr trydan yn cynghaneddu fel rhif cysefin ar ei ochr. 
Gwelwn ni saethiad o’r cwch a’r dyn eto ond nawr gwelwn ni ynys yn y pellter tu ôl iddo ac rydyn ni’n sylwi bod y dyn yn rhwyfo tuag at yr ynys, efallai i drosglwyddo beth bynnag sy’ yn y blwch i’w fam sy’n dost neu i’w gariad sy’n aros amdano neu rhyw ddyn cas sydd wedi herwgipio ei gariad a’i fam gan fygwth i ladd y ddwy ohonynt. 
Yna, ar ôl dau far o’r alaw godigalon gawn ni dri fflic ar gloch wartheg ac mae llais yn dechrau canu. Mae’n llais achwynydd braidd ond stoig yn gwmws fel y dyn yn y cwch. Mae’r llais fel llais y cantor Nick Cage ond mae’n mwmian llawer mwy. Ar yr un adeg mae sŵn gitâr bas deallus yn ymuno gan arwain y gân i gyd rywsut yn yr un modd mae dramodydd yn arwain drama, hynny yw, wrth greu strwythur cudd o fewn yr alaw amlwg. 
Mae rhieni y rhai sy’ yn y gynulleidfa yn cydnabod y llais ac arddull y gân o’u mebyd ond dydyn nhw ddim yn nabod y gân ei hun. Maen nhw wedi anghofio pethau fel hyn erbyn eu canol oed. Mae’n gân gan un o fandiau roc mwya’r byd, sef cân o’r enw ‘Saith Brawd Tseinïg’. Mae’n gân sy’n sôn am hen stori o Dseina. Mae’n stori am un o’r saith brawd yn llyncu’r cefnfor i gyd er mwyn helpu crwt bach bysgota gasglu holl drysorau’r môr i gyd ond wrth i’r crwt mynd yn hunanol ac yn wancus mae’r brawd yn methu dal y môr i mewn rhagor ac yn boddi’r crwt. Mae’n stori am drachwant sy’n dod yn wreiddiol o stori werin sy’n dweud am bump brawd oedd ganddynt nerthoedd goruwchnaturiol. Mae’r gân yn fyrhoedlog, ailadroddus ac yn syml. Mae geiriau’r penillion yn farddonol ac yn ddigon amwys ac yn ôl arddull y band a phrif leisydd y band ar yr adeg honno yn eu gyrfa, maen nhw’n cael eu mwydro ychydig ac felly maen nhw’n aneglur braidd; fel rhyw Dafydd ap Gwilym ar asid yn siarad drwy dwnel casgen clyd Diogenes. 
Mae’n gân berffaith am gyflwyno’r stori hon. Marciau llawn i’r cyfarwyddwr. 
Mae’r gân yn creu awyrgylch sy’n achosi i ni ddisgwyl gweld pwy sy’n aros am yr arwr a’r blwch ar yr ynys fach. Tra bod y gân yn prancio yn ein clustiau mae’r saethiad yn ehangu fwyfwy byth a gwelwn ni nad yw’r cefnfor yn wag o gwbl. Yn hytrach, mae’r dyn yn rhwyfo o dan rhywbeth mawr, rhywbeth enfawr sy’n taflu cysgod llythrennol a throsiadol drosto fe a’i gwch bach. Ai dyma’r anghenfil? Ai dyma’r gelyn? Gwelwn ni taw siâp pont sy’n taflu’r cysgod du ond nid pont o faint arferol yw hi – mae’n bont enfawr sy’n ymestyn o ryw arfordir pell dros gulfor mawr tuag at yr ynys o flaen y dyn yn y cwch. Mae’n bont fawr ddu â phedair telyn dieflig ar eu cefnau, gefn wrth gefn, gefn wrth gefn, a’u tannau ynghrog fel bariau cell carchar wedi’i cuddio gan niwl trwchus sy’n stopio ni rhag gweld y miloedd o geir a loriau sy’n gwibio i lan ac i lawr ei hyd uwchben ein harwr gwallgof yn y cwch bach gwyrdd. Mae’n bont llawer hirach na phont Akashi-Kaikyō yn Siapan, y bont hiraf yn y byd hwn. Mae’n bont anferth yn wir; canwaith hirach na phontydd Hafren, y pontydd sydd ynghrog rhwng de Cymru a de Lloegr. Mae’n bont hirach na’r bont a grewyd gan y cawr-dduw Bendigeidfran. Ac nawr, nid y cefnfor sy’n llenwi ein golwg ond y bont. Gwaith crand yr epaod moel, balch a chlyfar. Mae’n anghenfil-gyfandir-sgrech o bont.
Damia! A ddylen nhw wedi dangos wyneb y dyn erbyn hyn? Sut arall y gallwn ni gael y gynulleidfa i gydymdeimlo â’i sefyllfa a’i broblemau. Sut allen ni magu empathi tuag ato? Man a man torri i saethiad agos o’r dyn yn rhwyfo felly. Man a man dangos y bont dros ei ysgwydd fel bwgan yn llechu tu ôl iddo o hyd. 
Saethiad agos. Wyneb. Wyneb merch.
Mae wyneb y ferch yn hala ofn ar y gynulleidfa rhywsut. Mae’n sgytwad braidd. Roedd popeth cyn hyn wedi awgrymu mai dyn oedd yn rhwyfo’r cwch bach gwyrdd. A beth mae merch yn gwneud tu allan mewn cwch bach gwyrdd ynghanol y cefnfor enfawr? Nid gwaith merch yw gwaith arwr yn ôl straeon heddiw. Mae’n sioc i’w gweld hi. Ond edrych arni. Mae ei wyneb yn wyneb hudoles. Mae ei wyneb hi yn gadarn fel rhyw Buddug cyntefig wedi’i cerfio allan o garreg gleision Sir Benfro; un garreg fawr i bob boch ac un enfawr ar draws ei thalcen fel drws Pentre Ifan. Gwelwn ei llygaid gleision tu fewn yn llonydd fel llyn ond yn aflonyddus braidd; digon aflonyddus i ti gredu taw merch wallgof yw hon; ond digon caredig i ti beidio bod yn hollol siwr eto. 
Chware teg, mae’r cyfarwyddwr a’r criw castio wedi dewis y ferch gywir i chwarae’r rôl hon heb os nac oni bai. Mae hon yn arwres mewn argyfwng. Dyma Gwenllian ar glân dôn, Branwen mewn bad, Ceridwen gyda’i phair hudol, Supergirl mewn sospan. Mae hi’n debyg i ti fy mhwdren fach.
Ond i ble mae hi’n rhwyfo?
Gwelwn ni Ynys Llewingor ar y gorwel. Ynys y coed ywen sy’n hŷn na’r haul, lle y cedwir cyfrinachau ein byd. Ynys y nentydd gwaed sy’n llifo’n ddibaid o grombil y mynyddoedd . Ynys bedd rheswm yn y ceunant tywyll sy’n gartref i filoedd o nadroedd dall â gwenwyn yn llifo o’u croen. Ynys rhyfel a gofid lle mae’r gwaed yn gymysg gyda’r glaw. Ynys chwe miliwn o goed lle mae’r dail yn diferu dagrau. Ynys ymbelydrol sy’ ddim yn ddiogel i ddyn na deryn. Ynys lle mae cyrraedd y sêr mor hawdd â chyrraedd y traeth ond lle mae cyrraedd y gwir mor anodd ag achub y traeth rhag y llanw. Ynys sy’n gartref i mi a bydd yn gartref i ti hefyd cyn bo hir. 

Dyna lle ydw i Rhianona. Dw i ar goll ar yr ynys ar ôl y dymhestl.
Flynyddoedd yn ôl roeddwn i’n meddwl y gallwn i ddysgu popeth i ti oedd angen. Dw i ddim mor siŵr nawr. Mae gormod o storïau. Po fwyaf y gwyddwn y lleiaf y deallaf. Ond wnei di ddarllen fy stori i? Oes rhai eraill yn y cwch bach ‘da ti? Wyt ti a dy ffrindiau yn dod i achub mi? Edrych! Dyma fi ar draeth yr ynys. Gallaf weld dy gwch bach yn dianc rhag cysgod y bont fawr. Dw i’n chwifio fy mraich yn yr awyr ac yn gwenu’n braf. Cyn bo hir byddi di yma gyda fi. 

Mae ein stori yn dechrau.